ေသြးအမ်ိဳးအစား အေၾကာင္းနဲ႔ ကင္ဆာေရာဂါ အပါအ၀င္ ေရာဂါ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားကို နားလည္ ေစဖို႔ အန္တီဂ်င္ (Ag-Antigen)နဲ႔ အင္တီေဘာ္ဒီ (Ab-Antibody) အေၾကာင္း သိဖို႔ လိုအပ္ပါတယ္။ Ag ဆိုတာ သူ႔ကို သတ္နိုင္တဲ့ Ab ေတြ ထြက္ေအာင္လုပ္နိုင္တဲ့ ပစၥည္း ကိုေခၚပါတယ္။ မ်ားေသာ အားျဖင့္ Ag ေတြဟာ ပရိုတင္းဓါတ္ (Protein) ေတြျဖစ္ၿပီး၊ အခ်ိဳ႔က ကဆီဓါတ္ (Carbohydrate) မ်ားျဖစ္ပါတယ္။ တစ္နည္း အားျဖင့္ Ag ကို “ကိုယ့္ျပန္သတ္မဲ့ အဇာတသတ္ကိုေမြးခဲ့တဲ့ဗိမိၺသာရမင္း” လို႔ေျပာရ မယ္ထင္ ပါတယ္။
Ab ေတြ ကေတာ့ အထူးေလ့က်င့္ထားတဲ့ လက္ေျဖာင့္တပ္သားေတြလိုပါပဲသူတို႔ နဲ႔ သက္ဆိုင္တဲ့ Ag ေတြ ကိုရွာေဖြၿပီး သုတ္သင္ဖ်က္ဆီးပါတယ္။
ေသြးဥနီေတြ ေပၚမွာ ရွိတဲ့ ေအဘီအို ဆိုင္ရာ အန္တီဂ်င္ (ABO Antigen system) စစ္စတန္ကလြဲရင္ Ab ေတြဟာ ကိုယ္ခႏၶာထဲမွာ အလိုအေလွ်ာက္ မရွိပါဘူး။ ကိုယ္ ခႏၶာမွာ မရွိတဲ့ Ag ေတြ (၀ါ) တစ္စိမ္း အန္တီဂ်င္ေတြ ကိုယ္ထဲ ၀င္လာတဲ့ အခါ (၀ါ) တခါတရံကိုယ္နဲ႔ မၾကာခဏထိေတြ႔ မိတဲ့ အခါမွာ ခႏၶာကိုယ္ရဲ့ ခုခံကာကြယ္တဲ့ စစ္စတန္ (Immune system) က ကိုယ္ခႏၶာကို က်ဴးေက်ာ္ ၀င္ ေရာက္လာတဲ့ရန္သူေတြကိုဖယ္ရွားဖို႔ ထုတ္လုပ္ တာပါ။
ေသြးအမ်ိဳးအစား ဆိုတာ ေသြးဥနီေပၚမွာ ရွိတဲ့ ေသြးဥနီ Ag အမ်ိဳးအစား ေတြ ကို ေျပာတာပါ။ ေသြးဥနီ Ag အမ်ိဳးေပါင္း မ်ားစြာရွိပါတယ္။ အေရးႀကီးတဲ့ ေသြးဥနီ Ag ကေတာ့ ေအ၊ဘီ၊အို အန္တီဂ်င္ အဖြဲ႔ ပါပဲ။
ေသြးအမ်ိဳးအစားေအ (A) ဆိုတာ ေသြးဥနီအေပၚမွာ ေအအန္တီဂ်င္ (A Antigen) ရွိေနတာပါ၊ ေသြးအမ်ိဳးအစားဘီ (B) ဆိုရင္ ေသြးဥနီအေပၚမွာ ဘီအန္တီဂ်င္ (B Antigen) ရွိေနပါတယ္၊ ေသြးအမ်ိဳးအစား ေအဘီ (AB) မွာ ေသြးဥနီအေပၚမွာ ေအအန္တီဂ်င္ေရာ ဘီ အန္တီဂ်င္ေရာ ႏွစ္မ်ိဳးလံုး ရွိပါတယ္၊ ေသြးအမ်ိဳးအစားအို (O) ဆိုတာ ကေတာ့ ေသြးဥနီ ေပၚ မွာ ေအအန္တီဂ်င္ေရာ ဘီအန္တီဂ်င္ ေရာ မရွိတာပါ။ တကယ္က ဇီအိုအန္တီဂ်င္ (Zero Antigen) လို႔ေျပာ ရပါမယ္။
လူတစ္ေယာက္ရဲ့ ေသြးထဲမွာ ေသြးဥနီေပၚမွာရွိတဲ့ ေအ၊ဘီ အန္တီဂ်င္ (AB Antigen) ေတြသာမကပဲ ေသြးမသြင္းဘူးေပမဲ့ သူ႔ရဲ့ေသြးရည္ၾကည္ထဲမွာ သူ႔မွာမရွိတဲ့ ေသြးဥနီ Ag ေတြကိုသတ္နိုင္တဲ့ ေအ၊ဘီ အန္တီေဘာ္ဒီ (AB Antibodies) ေတြ အလိုအေလ်ာက္ ရွိ ေနပါတယ္။ ငယ္ရြယ္စဥ္ကစား ေသာက္ခဲ့တဲ့အစား အစာေတြေၾကာင့္လို႔ယူဆၾကပါတယ္။
ဒါေၾကာင့္ ေအေသြးမ်ိဳး ရွိတဲ့သူမွာ သူ႔ေသြးဥနီေတြမွာ A-Ag ရွိၿပီး၊ ေသြးရည္ ၾကည္ထဲ မွာေတာ့ အန္တီေဘာ္ဒီ ဘီ (Anti-B antibodies) ေတြရွိေနပါတယ္။ ထိုနည္းအတူ ဘီေသြးမ်ိဳး ရွိတဲ့ သူမွာေသြးဥနီ ေပၚက B-Ag နဲ႔ ေသြးရည္ၾကည္ထဲက အန္တီေဘာ္ဒီ ေအ (Anti-A antibodies) ေတြရွိေနပါတယ္။ ေအဘီေသြးမ်ိဳး ရွိတဲ့သူမွာ A နဲ႔B အန္တီဂ်င္ ႏွစ္မ်ိဳးလံုး ေသြး ဥနီေပၚမွာရွိၿပီး၊သူ႔ေသြးရည္ၾကည္ မွာေတာ့ အန္တီေဘာ္ဒီ တစ္မ်ိဳးမွမရွိပါဘူး။ အိုေသြးမ်ိဳး ရွိတဲ့ သူရဲ့ေသြးဥနီေပၚမွာ ဘာအန္တီဂ်င္ မွမရွိပါ ဘူး။ ဒါေပမဲ့သူ႔ ေသြးရည္ၾကည္ထဲ မွာေတာ့ အန္တီ ေဘာ္ဒီ ေအေရာ ဘီေရာ ရွိပါတယ္။ (ပံုစံဇယား ၁ နဲ႔ ၂ကိုၾကည့္ပါ)။
ဇယား (၁) ေသြးဥနီေပၚရွိ အန္တီဂ်င္မ်ား။
A antigen
|
B antigen
| |
ေသြးအမ်ိဳးအစား
| ||
A
|
(+)
|
(-)
|
B
|
(-)
|
(+)
|
AB
|
(+)
|
(+)
|
O
|
(-)
|
(-)
|
ဇယား (၂) ေသြးရည္ၾကည္ထဲရွိ အန္တီေဘာ္ဒီမ်ား။
Anti A antibodies
|
Anti B antibodies
| |
ေသြးအမ်ိဳးအစား
| ||
A
|
(-)
|
(+)
|
B
|
(+)
|
(-)
|
AB
|
(-)
|
(-)
|
O
|
(+)
|
(+)
|
ဇယား (၃) ABO & Rh ေသြးသြင္းျခင္း
ေသြးလွဴရွင္၏ေသြးအမ်ိဳးအစား
A(+) B(+) AB(+) O(+) A(-) B(-) AB(-) O(-)
လူနာ၏ေသြးအမ်ိဳးအစား
1. A(+) ok x x ok ok x x ok
2. B(+) x ok x ok x ok x ok
3. AB(+) ok ok ok ok ok ok ok ok
4. O(+) x x x ok x x x ok
5. A(-) x x x x ok x x ok
6. B(-) x x x x x ok x ok
7. AB(-) x x x x ok ok ok ok
8. O(-) x x x x x x x ok
လူနာတြင္အလိုအေလွ်ာက္ ရွိေနတဲ့ Ab က ေသြးအမ်ိဳးအစား မတူတဲ့ သြင္းလိုက္တဲ့ ေသြးဥနီ ေတြကို ဖ်က္ဆီး တာကို (Incompatible blood transfusion) မတဲ့ ေသာ ေသြးသြင္း ျခင္းလို႔ေခၚပါတယ္။ ေသဆံုး ပ်က္စီးသြားတဲ့ ေသြးဥနီေတြ ထဲက ထြက္လာတဲ့ အဆိပ္ အေတာက္ေတြ ေၾကာင့္ ေသြးသြင္းခံရတဲ့သူ ဟာ ခ်မ္းတုန္ျခင္း၊ ဖ်ားျခင္းနဲ႔ ေသဆံုး သည္ အထိျဖစ္နိုင္ပါတယ္။ အဲ့ဒါကို မတဲ့ေသာေသြးသြင္းျခင္း ေၾကာင့္ျဖစ္ ေသာ ရီအက္ရွင္ (Incompatible transfusion reaction) လို႔ေခၚပါတယ္။ ဥပမာ။ေအအမ်ိဳးအစားရွိတဲ့ လူ နာ ကို ဘီေသြးသြင္း မယ္ဆိုရင္ လူနာရဲ့ေသြးထဲမွာ ဘီအန္တီဂ်င္ပါတဲ့ေသြးဥနီကို သတ္ နိုင္တဲ့ ဘီ အန္တီေဘာဒီေတြက သြင္းလိုက္တဲ့ ေသြးဥနီေတြ ကို ဖ်က္စီးျပစ္ပါတယ္။ ဘီအမ်ိဳးအစား ရွိတဲ့လူနာနဲ႔ ေအ ေသြးလွဴရွင္လည္း ဒီလိုပါပဲ။
ေအဘီလူနာ က်ေတာ့သူ႔မွာ အန္တီေဘာ္ဒီ ႏွစ္မ်ိုဳးလံုး မရွိတာမို႔ သူ႔ကို ေအ၊ဘီ၊ေအဘီ၊အို ေသြးေလးမ်ိဳးလံုး သြင္းနိုင္ပါ တယ္။ ဒါေၾကာင့္ သူ႔ကို အူနီဘာဆဲ လက္ခံသူ (Universal recipient) တစ္နည္း လွဴသမွ် အကုန္စားတဲ့ စူစကာပုဏၰား လို႔ ေျပာရ မယ္ထင္ပါတယ္။ အိုအမ်ိဳးအစား လူနာမွာေတာ့ ေအနဲ႔ဘီ အန္တီ ေဘာ္ဒီ ႏွစ္မ်ိဳးလံုးရွိတာ ေၾကာင့္ ေအအန္တီဂ်င္ နဲ႔ ဘီအန္တီဂ်င္တစ္မ်ိဳးမ်ိဳး ရွိတဲ့ ေအ၊ဘီ၊ ေအဘီ ေသြး သံုးမ်ိဳးလံုး သြင္းလို႔မရပဲ။ အန္တီဂ်င္လံုး၀ မရွိတဲ့ အိုေသြးတစ္မ်ိဳးပဲ လက္ခံနိုင္ ပါတယ္။ ဒါေပမဲ့ သူ႔ေသြးဥနီ မွာ ဘာအန္တီဂ်င္မွ မရွိတာေၾကာင့္ ေအ၊ဘီ၊ေအဘီ၊အို၊ အမ်ိဳး အစားအားလံုးကို ေပးနိုင္တာမို႔ (Universal donor) ေသြးေ၀ႆႏၲရာ လို႔ ေျပာရပါမယ္။
ဒီအန္တီဂ်င္ေတြ အေၾကာင္း မသိခင္က ေသြးသြင္း ကုသၾကတဲ့ အခါ တစ္ခါတရံ ကံေကာင္း ေထာက္မစြာ အမ်ဳိးအစားတူတာ (၀ါ) တဲ့ေသာေသြး (Compatible) သြင္းမိလို႔ ေအာင္ျမင္ၿပီး၊ တစ္ခါတရံ ေသြးအမ်ိဳးမတူ (၀ါ) မတဲ့ ေသာေသြး (Incompatible) သြင္းမိလို႔ လူနာေတြ ေသဆံုး ခဲ့ၾကရပါတယ္။
ေနာက္အေရးႀကီးတဲ့ ေသြးအမ်ိဳးအစားတစ္ခု ကေတာ့ အာအိပ္ (Rh system) ပါ။ Rh အန္တီဂ်င္ေတြ ေသြးဥနီေပၚမွာရွိရင္ Rh (+) လို႔ေခၚၿပီး၊မရွိတဲ့သူကို Rh (-) လို႔ ေခၚပါတယ္။ ျမန္မာျပည္မွာ Rh (-) ေသြးရွိ သူက ၁% ထက္နည္း ပါတယ္။Anti-Rh ေတြကလည္း သဘာ၀ အေလွ်ာက္ရွိ မေနပါဘူး။ဒါေၾကာင့္ ေသြးသြင္းတဲ့ေနရာမွာ သိပ္ဒုကၡမေပးပါဘူး။
အေရးႀကီးတဲ့ က်န္းမာေရးနဲ႔ ပတ္သက္တဲ့ သိသင့္တဲ့ အေၾကာင္းကေတာ့။Rh (-) အမ်ိဳးသမီး ဟာ Rh (+) အမ်ိဳးသားနဲ႔ အိမ္ေထာင္က်ရင္ (Rh +) ခေလးေတြ ေမြးပါတယ္။ Rh (-) အမ်ိဳး သမီးကို ကိုယ္၀န္ မရိွ စဥ္ က (Rh +)ေသြး သြင္းထား ခဲ့မယ္ဆိုရင္ သူမကိုယ္က Rh အန္တီဂ်င္ကို သတ္မဲ့ အန္တီ အာအိပ္အန္တီ ေဘာ္ဒီေတြ (Anti-Rh antibody)ကို ထုတ္ထား ပါ တယ္။အဲ့ဒီ အန္တီေဘာ္ဒီေတြက Rh (+) ျဖစ္တဲ့ ခေလးရဲ့ ေသြးဥနီ ေတြကို ဖ်က္ဆီး တာ မို႔ ခေလးပ်က္ က် နိုင္ပါတယ္။ Rh (-) အမ်ိဳးသမီးမွာ ယခင္က Rh (+) ေသြးသြင္းထားျခင္းမ ရွိရင္သူမဆီမွာ အန္တီအာအိပ္အန္တီေဘာ္ဒီေတြ မရွိတာမို႔ ပထမ ခေလးကို ဒုကၡမေပးပါဘူး။
ဒါေပမဲ့ ခေလးေမြးစဥ္၊အထူးသျဖင့္ ခက္ခဲေသာ ေမြးဖြါးျခင္းမ်ား မွာခေလးရဲ့ေသြးဥနီမ်ား မိခင္ ကိုယ္္ထဲ ေရာက္သြားၿပီး။အန္တီအာအိပ္အန္တီေဘာ္ဒီေတြ ထြက္ေစတာမို႔ ဒုတိယခေလး၊ တတိယ ခေလးမ်ားပ်က္က်နိုင္ပါတယ္။
Rh အန္တီဂ်င္လို အျခားေသာ ေသြးဥနီ အန္တီဂ်င္ မ်ိဳးေပါင္း မ်ားစြာရွိပါတယ္။အဲ့ဒီ အန္တီဂ်င္ မတူတာေတြ သြင္းရင္လည္း၊ မတူတဲ့ အန္တီဂ်င္နဲ႔ သက္ဆိုင္တဲ့ အန္တီေဘာ္ဒီ ေတြ ထုတ္ တာ မို႔ ေနာက္တစ္ခါ ေသြးသြင္းရင္(Incompatible transfusion reaction) ျဖစ္ နိုင္သလို။ Rh အန္တီဂ်င္လို ခေလးပ်က္ျခင္းမ်ားလည္းျဖစ္နိုင္ပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ အေရးေပၚ ေသေရးရွင္ေရး ကိစၥမ်ားမွ လြဲရင္ ေသြးအမ်ိဳးအစား တူတာပဲ သြင္းသင့္ ပါတယ္။အထူးသျဖင့္ ေသြးခဏခဏ သြင္း ရတဲ့ ေသြးကင္ဆာ ေရာဂါသည္မ်ား၊ ေသြးမထြက္တဲ့ေရာဂါသည္မ်ားနဲ႔ ကိုယ္၀န္ေဆာင္မည့္အမ်ိဳးသမီးမ်ားျဖစ္ပါတယ္။
ယခုေနာက္ပိုင္းေတြ႔ရွိလာတဲ့ ေသြးသြင္းျခင္းေၾကာင့္ေသဆံုးနိုင္တဲ့ ေနာက္အေၾကာင္းတစ္ခုကေတာ့ (transfusion related graft vs host reaction) ပါ။ ဒီ ေရာဂါမွာသြင္းလိုက္တဲ့ေသြးထဲမွာပါလာတဲ့ေသြးျဖဴဥ (white blood cell) ေတြက လူနာရဲ့ ေသြးထုတ္ရာရိုးတြင္းခ်င္းဆီကိုသြားေ၇ာက္ဖ်က္ဆီးတာေၾကာင့္လူနာေသဆံုးၾကပါတယ္။ ဒီေရာဂါဟာ အျဖစ္နည္း ေပမဲ့ (၀.၁-၁%) ၊ျဖစ္ရင္ ၉၀% ေက်ာ္ေသဆံုးၾကတာမို႕အေရးၾကီးတဲ့ ေရာဂါပါ။ ဒီေရာဂါျဖစ္ေစတဲ့အေၾကာင္းက (၁) လူနာက ခုခံအားက်ဆင္းေနျခင္း၊ (၂) သြင္းေသာေသြးတြင္ ေသြးျဖဴဥမ်ား မ်ားျခင္း။ဥပမာ ရက္လြန္ေသာေသြးမ်ား (ေသြးဥျဖဴေတြက ေသြးဥနီထက္အသက္ပိုရွည္ပါတယ္။ အခ်ိဳ႕တိုင္းျပည္မွာ ေသြးကိုဓါတ္ေရာင္ျခည္ျဖင့္ ေသြးဥျဖဴမ်ားကိုဖ်က္ဆီးထားရာ၊ဓါတ္ေရာင္ျခည္လံုေလာက္မွႈမရေသာေသြးမ်ားနဲ႔ အေရးအၾကီးဆံုးအခ်က္က (၃) ပထမ၊ဒုတိယ (first and second generations relatives) ေသြးေတာ္စပ္ေသာေမာင္ႏွမ၊ တူ။တူမစေသာေဆြမ်ိဳးေတြရဲ့ေသြးသြင္းျခင္းျဖစ္ပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္အခုအခါမွာေဆြမ်ိဳးေသြးလွဴရွင္ရဲ့ေသြးကိုလူနာအားသြင္းျခင္းမွေရွာင္ရွားၾကပါတယ္။
က်န္းမာေရးဗဟုသူတနဲ႕ျပည့္စံုျပီး က်န္းမာခ်မ္းသာၾကပါေစ။
No comments:
Post a Comment